1.Bitwa zorganizowana
W czasie bitwy pośrodku stawały oba rzymskie legiony,a obok nich legiony sprzymierzeńców.Kawaleria ustawiała się na skrzydłach.
W szyku bojowym hastati ustawieni w prostokąt złożony ze 120 ludzi(10 rzędów po 6 żołnierzy w każdej centurii stawały w jednej linii)tworzyli pierwszą linię.Między manipułami pozostawiano przerwę osłanianą w drugiej lini przez manipuł principes.
Manipuły triarii osłaniały przerwy pozostawione między manipułami principes,dzięki czemu ustawienie wojska miało kształt ukośnej szachownicy.
Legion ruszał do walki ruszał etapami.Pierwsi nacierali hastati rzucając w nieprzyjaciela oszczepami i walcząc wręcz.W razie zwycięstwa szli dalej naprzód,a pozostałe linie postępowały za nimi.W przypadku porażki wycofywali się w zorganizowanym porządku,a w pierwszej linii stawali principes podejmując walkę.W tym samym czasie triarii klękali na jedno kolano zasłaniali się tarczami i wystawiali do przodu ostrza włóczni,tworząc jakby mur,za którym przegrupowywały się od nowa oddziały hastati zmuszone do cofnięcia się.Gdy nieprzyjaciel odparł także principes,do ostatecznego i kontrataku wchodziły oddziały triarii.
Dzięki takiej taktyce walki oddziały mogły walczyć w każdej sytuacji.Ich mobilność zwiększali jeszcze welici,przeważnie niezależni od centurii,do której przynależeli,gdyż tworzyli jej dwa ostatni szeregi lub wchodzili pomiędzy oba manipuły w sytuacji wymagającej utworzenia ciągłego frontu natarcia.Czasami wystawiano przed ich pierwszą linię i wtedy oni rozpoczynali atak wciągając nieprzyjaciela do potyczek.
Kawaleria ustawiała się na skrzydłach wysuwając do przodu jeźdźców lekkozbrojnych.
2.Szyk otwarty albo zwarty
Wewnątrz centurii żołnierze ustawiali się w odległości ok 90 cm.
od siebie,ale w zależności od sytuacji zawierali lub otwierali szyk.Prawdopodobnie legioniści rozpoczynali atak w szyku otwartym,a po wyrzuceniu oszczepów,natychmiast go zwierali.
Liczbę szeregów w manipule uzależniano od ustawienia nieprzyjaciela.Jak się wydaje,na ogół ustawiano się w 8 szeregach
otwartych lub czterech zwartych.W bitwie pod Pydną manipuły musiały występować w szyku ściśle zwartym,by móc przeciwstawić się formacjom macedońskiej falangi znanym ze zwartości ich szeregów.
Manipuł principes i hastati w szku otwartym
Ten sam manipuł w szyku zwartym
3.Początek bitwy
Przed rozpoczęciem bitwy głównodowodzący wzywał wróżbitów,by się dowiedzieć,czy bogowie mu sprzyjają.Następnie wygłaszał mowę do żołnierzy zagrzewając ich do walki.
Pierwsi do boju szli welici i kawalerzyści ich zadaniem było zmęczenie nieprzyjaciela i odebranie mu chęci do walki.
Legioniści wkraczali do akcji na sygnał trębacza i zaczynała się bitwa.
4.Walki wręcz
Z włóczniami i mieczami w ręku legioniści nacierali podchodząc blisko przeciwnika.Principes(główna siła armii) mogli w ten sam sposób wchodzić między walczących hastati.
Falanga macedońska była znana z tego,że dzięki swojej zwartości mogła zgnieść każdego przeciwnika.Tworzyło ją szesnaście rzędów żołnierzy uzbrojonych w długie 6 metrowe włócznie(sarrisy).Żołnierze w pierwszych 5 szeregach wysuwali swoje włócznie do przodu tworząc istny mur żelazny.
Oddziały rzymskie,znacznie lżej uzbrojone,ustawiano luźno(między manipuałami pozostawiano odstępy) z łatwością mogły zostać rozbite przez najeżony sarrisami zwarty szyk Macedończyków.Skutecznym,jak się okazało sposobem było rzucanie oszczepami.Natarcie załamało się.
4.Ruchliwość Rzymian
Wielką zaletą armii rzymskiej była jej ruchliwość.Nowe oddziały można było wprowadzić do walki w każdej chwili i w każdym miejscu.Triarii przeważnie tworzyli straż tylną,ale w bitwie pod Kynoskefalaj(197 r. p.n.e.) ustawieni na skrzydłach atakowali nieprzyjaciół z boku.W razie potrzeby principes wchodzili w wolne przestrzenie i tworzyli falangę.W bitwie pod Zamą(202 r. p.n.e.)Scypion wykonał manewr odwrotny: w chwili natarcia słoni wycofał principes na skrzydła pozostawiając wolne przestrzenie,w które zwierzęta weszły nie wyrządzając żadnych szkód.Zaatakował je dopiero gdy słonie znalazły się w środku rzymskiej armii.
5.Taktyka walki
Rzymianie nie byli wielkimi taktykami.Liczyli przede wszystkim na zręczność swoich legionistów i na zdyscyplinowanie oddziałów.
W czasie bitwy legion miał tylko jeden cel:Rozbić środek formacji wroga i spowodować panikę oraz odebrać mu chęć do dalszej walki.Taki sposób walki mógł mieć katastrofalne następstwa.gdyby przeciwnik okazał się geniuszem wojskowym.I rzeczywiście w bitwie pod Kannami(216 r. p.n.e.) doszło do największej klęski Rzymian właśnie wskutek zastosowania przez nich takiej taktyki.
Hannibal wycofał się ze środka i uderzył na skrzydła druzgocząc całą armię rzymską .
6.Inne sposoby walki
Tylko najwybitniejsi dowódcy,jak Scypion czy Cezar,potrafili wymyślić inne sposoby walki.Scypion,walcząc z bratem Hannibala,zaatakował najpierw oba skrzydła Kartagińczyków jednocześnie,nie nacierając na ich środek w ogóle.Odniósł zwycięstwo zanim bitwa naprawdę się zaczęła.
Czasami armia musiała stanąć w szyku specjalnym.na przykłada w tzw. cuneus(obrazek będzie niżej):kilku najodważniejszych porywało za sobą pozostałych tworząc coś w rodzaju klina,lub tzw. orbis:żołnierze broniąc się ustawiali się w okrąg.Znane było także ustawienie się w kwadrat.W czasie walki liczyły się jednak przede wszystkim umiejętności i odwaga legionistów.
Legionista w czasie ataku.Rzuca najpierw lekkim oszczepem,później ciężkim,następnie sięga po miecz i atakuje wręcz.
Udany manewr Hannibala w bitwie pod Kannami.Rzymianie uderzyli w środek,a Hannibal ustąpił miejsca nie podejmując walki po czym uderzył na skrzydła.
1.Wprowadzając principes pomiędzy hastati można utworzyć falangę.
2.Pod Zamą Hannibal zaatakował słoniami,Scypion wycofał principes na skrzydła i pozwolił słoniom wejść pomiędzy legionistów.
3.Pod Kynoskefalaj triarii wykonali manewr oskrzydlający i zaatakowali nieprzyjaciela z boku
4.Ceneus
5.Scypion powtarza manewr Hannibala.
